Co to jest zachowek?

Czym jest zachowek i kto może skorzystać z tego uprawnienia? Na wstępie warto wyjaśnić, czym właściwie jest zachowek. Zachowek jest instytucją prawną mającą na celu ochronę interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy, opierającą się na prawie do uzyskania przez te osoby korzyści określonych rozmiarów z jego majątku ¹. Oznacza to, że osobom uprawnionym do jego uzyskania, przysługuje roszczenie do osoby (osób) na rzecz, których spadkodawca, czy to w formie darowizny (wyzbywając się w ten sposób majątku za życia) czy to w formie testamentu, przepisał swój majątek. Należy również wtrącić, iż roszczenie to od początku ma charakter pieniężny, zatem nie umożliwia uprawnionemu dojścia do dziedziczenia po spadkodawcy, natomiast realizuje jego prawo w postaci oznaczonej kwoty pieniężnej. Innymi słowy pozywamy o zapłatę określonej sumy pieniędzy, a nie o rzeczy (nieruchomości czy ruchomości) wchodzące w skład spadku.

Osobami uprawnionymi do zachowku są:

• zstępni (dzieci, w przypadku śmierci dziecka, wnuki)
• małżonek,
• oraz rodzice spadkodawcy,
  - którzy byliby powołani do spadku z ustawy. W rezultacie uprawnionymi do zachowku mogą być jednocześnie tylko zstępni oraz małżonek albo małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Nie będzie natomiast miała miejsca sytuacja, gdy jednocześnie uprawnionymi będą zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, a także zstępni oraz rodzice spadkodawcy².

Z orzecznictwa:

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 27 II 2019 r., I ACa 449/18, LEX nr 2668147: „Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 k.c. ma, bowiem prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku.”
• Wyrok Sądu Najwyższego z 25 IV 2017 r., V CSK 367/16, LEX nr 2327136: „Sens instytucji zachowku polega więc na ustawowym zagwarantowaniu osobie uprawnionej uzyskania określonej korzyści majątkowej ze spadku, niezależnie od woli spadkodawcy, a zatem nawet, gdy spadkodawca poprzez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny faktycznie doprowadził do pozbawienia uprawnionego do zachowku tych korzyści majątkowych.”
• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20 XII 2016 r., VI ACa 1384/15, LEX nr 2210944: „Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionej do zachowku przysługujące jej ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nią a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia.”
• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 2 III 2016 r., I ACa 892/15, LEX nr 2053952: „Specyfika roszczenia o zachowek polega na tym, że przyznanie prawa do zachowku służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec osób najbliższych. Etyczny charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, o których mowa w art. 5 k.c.”

Treść przepisu: Art.  991. § 1. „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek).”

Jeżeli potrzebujesz więcej informacji w tej kwestii skontaktuj się z naszą Kancelarią Prawną, którą reprezentuje Tomasz Piróg (Adwokat Gliwice)

Bibliografia:
A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Balwicka-Szczyrba, Warszawa 2022, art. 991.
J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2022, art. 991.

Orzeczenia:

• wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 27 II 2019 r., I ACa 449/18, LEX nr 2668147,
• wyrok Sądu Najwyższego z 25 IV 2017 r., V CSK 367/16, LEX nr 2327136,
• wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20 XII 2016 r., VI ACa 1384/15, LEX nr 2210944,
• wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 2 III 2016 r., I ACa 892/15, LEX nr 2053952.

¹ A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Balwicka-Szczyrba, Warszawa 2022, art. 991.
² J. Ciszewski, J. Knabe [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2022, art. 991.